नोटा छपाईची कथा: लिबिया आणि चेचन्या

५०० व १००० रुपयाच्या नोटा मागे घेऊन त्याबदल्यात नव्या नोटा देण्याचा निर्णय श्री मोदी यांनी ८ नोव्हेम्बर रोजी जाहिर केल्यानंतर या निर्णयामुळे ज्याच्या आयुष्याला स्पर्शही झाला नाही अशी व्यक्ती देशामध्ये मिळणे दुरापास्त झाली आहे. त्यातच नोटांच्या छपाईवरून उलटसुलट बातम्या येऊ लागल्या आहेत. संसदेच्या चालू अधिवेशनामध्ये ह्यावर गदारोळ होणार हे उघड आहे. मोदी सरकारवरती टीका करण्याची छोटीशी संधी देखील न दवडणारे या विषयासंदर्भाने नागरिकांना गोंधळात टाकणारे आरोप सरकारवर करणार हे गृहित धरून या विषयाच्या पार्श्वभूमीवर रोचक ठरतील अशा दोन कहाण्या मी इथे देत आहे.

२०११ मध्ये लिबियाचा सर्वेसर्वा कर्नल गडाफी याची उचलबांगडी करायचा निर्णय नेटोने घेतल्यानंतर लिबियाची आर्थिक परिस्थिती अतिशय नाजूक होती. देशाकडे चलनी नोटांचा तुटवडा होता. सरकारी कर्मचारी - आरोग्यसेवा देणारा कर्मचारी वर्ग इतकेच नव्हे तर आपले सैनिक यांचा अनेक महिन्यांचा पगार थकला होता. तो देण्यासाठी सुद्धा गडाफी राजवटीकडे पैसा नव्हता. नोटांचा तुटवडा लक्षात घेऊन ज्या नागरिकांकडे तुटपुंज्या का होईना नोटा होत्या ते आपल्याकडील पैसा जपून वापरत होते. आणि बॅंकिंग व्यवस्थेवरील विश्वास उडाल्यामुळे चुकूनही बॅंकेमध्ये टाकत नव्हते. पैसा नव्हता तरी नोटा छापायचे काम तर गडाफीला करता आले असते असा विचार आपल्या मनात येतो. पण लिबियासारख्या छोट्या देशांकडे अशी आधुनिक व्यवस्था नाही. त्यांना ह्या कामासाठी विदेशी कंपन्यांवर अवलंबून राहावे लागते. लिबियाच्या नोटा छापणारी कंपनी द ला रू ही ब्रिटिश मालकीची. हिला दिडशे कोटी डॉलर्स एवढ्या किंमतीच्या लिबियन नोटा छापण्याची ऑर्डर गडाफीने एक वर्ष आधी दिली होती. कंपनीने नोटा छापल्यासुद्धा. परंतु तोवर परिस्थिती बदलली. आता युनोने लिबियावर आर्थिक निर्बंध लागू केले होते. या निर्णयानुसार नेटोच्या सैन्याने त्या देशावर हवाई हल्ले चालू केले होते. ह्या परिस्थितीमध्ये युनोच्या निर्णयानुसार ब्रिटनमध्येच नोटा जप्त करण्यात आल्या. नोटा व्यवहारातून गायब झाल्यामुळे लिबियाच्या घशाला जणू कोरड पडली. चलनी नाणे असे गोत्यात आल्यावर लिबिया हवालदिल होऊन गेला. पण नेटोला त्याची क्षिती नव्हती. अखेर गडाफी विरुद्ध लढणारे बंडखोर जेव्हा त्रिपोलीला पोहोचले आणि गडाफीची राजवट त्यांनी उधळून लावली त्यानंतर नोटा लिबियात पाठवण्याचा निर्णय ब्रिटनने घेतला. १५० कोटी पैकी अवघ्या २८ कोटी डॉलर्स किंमतीच्या नोटा तिथे पाठवायचे मान्य केले. ब्रिटनच्या एअर फोर्सच्या विमानाने ४० टन वजनाच्या नोटा लिबियात पोह्चल्या पण तोवर त्या देशामध्ये काय हाहाःकार झाला असेल याची कल्पना तशाच प्रकारच्या संकटातून जाणारे आपण आज करू शकतो.

अवघड आहे काम. म्हणजे लहान देशांचे सार्वभौमत्व आपण म्हणतो खरे पण ते किती तकलादू असू शकते हे विदित करणारी ही कहाणी आहे. सोबत लिबियाच्या बॅंकेमध्ये पैसे काढण्यासाठी नागरिकांची उडालेली तुंबळ गर्दी.

लिबियाच्या नोटा छपाईची कथा डोळ्यामध्ये अंजन घालणारी आहे. एखाद्या देशाला कमरेत वाकवायचे असले रामबाण पाश्चात्यांनी आपल्या हाती ठेवले आहेत. पण देशादेशामधले वैर आणि स्पर्धा कोणत्या पातळीवर जातात हे पहायचे तर चेचन्याच्या उदाहरणाकडे बघावे लागेल.

सोव्हिएत रशियाच्या विघटनानंतर अनेक देश संघराज्यामधून बाहेर पडले. असाच प्रयत्न करणाऱ्यांमध्ये चेचन्या होता. त्या दिवसात चेचन्यामध्ये कायद्याचे राज्य अस्तित्वात नव्हते म्हटले तरी चालेल. अशातच काही जण "Ruling Council" नावाने देशाची सूत्रे आपल्याकडे असल्यासारखे निर्णय घेत होते. त्या कौन्सिलमध्ये रुसलान डेप्यूटी चेअरमन म्हणून काम करत असे. १९९२ मध्ये चेचन्यातील डमी सरकारमध्ये स्वतःला पंतप्रधान म्हणवून घेणारा रुसलान उत्सिव लंडनमध्ये आला. त्याच्याबरोबर त्याचा भाऊ नझरबेग सुद्धा होता. नझरबेग मार्शल आर्ट्स मध्ये तरबेज होता. आणि  मारामाऱ्या करण्यासाठी पैशाच्या बोलीवर कोणाच्याही बाजूने उतरायची त्याची तयारी असे. कदाचित रुसलान जे काम घेऊन लंडनमध्ये आला होता त्यासाठी नझरबेग हा उत्तम अंगरक्षक त्याने आणला होता असे दिसते.

नवोदित चेचेन सरकारने रुसलानवर दोन कामे सोपवली होती. एक म्हणजे नव्या देशासाठी चलनी नोटा व पासपोर्ट छापून घेणे. दुसरे म्हणजे देशातील तेलासाठी युरोपियन कंपन्यांशी व्यवहार ठरवणे. लंडनमध्ये पोहोचल्यावर रुसलानने शेरलॉक होम्स फेम २२१बी बेकर स्ट्रीट च्या परिसरात एक फ्लॅट सात लाख पौंड देऊन राहण्यासाठी निवडला. त्यानंतर त्याला एका दुभाष्याची गरज होती. चेचन्यामध्ये असताना अलिसन पॉंन्टिंग नामक BBC मध्ये रिपोर्टर म्हणून काम करणाऱ्या ब्रिटिश महिलेने त्याची मुलाखत घेतली होती. रुसलानने तिलाच फोन करून आपल्यासाठी एक दुभाषा बघण्यास सांगितले. अलिसनने तिच्या नवऱ्याचे नाव सुचवले. टेर ओगानिस्यान हा मूळचा आर्मेनियन होता. पण टेरचे व्यवहार सरळ नव्हते. तो एक छुपा तस्कर तर होताच शिवाय अनेक बोगस कंपन्या स्थापन करून काळ्याचा पांढरा पैसा करण्यासाठी तो ’सेवा’ देत असे. त्याचे आणि उत्सिव बंधूंचे मेतकूट बऱ्यापैकी जमले. सुरुवातीला ह्या त्रिकूटाने आलिशान पार्ट्या देऊन बड्याबड्यांना आमंत्रणे देऊन आपले पाय रोवले. तेल व्यापारासाठी रुसलान मोठ्या कंपन्यांच्या अधिकार्यांना भेटत होता. व्यवहारामध्ये एक अट अर्थातच ’कॅश’ पैसे किती व कसे देणार याची घातली जात होती. रुसलानकडे पैसा भरपूर असावा. हॉटेलमध्ये गेल्यावर तो वेटरला टिप्स म्हणून २००० पौंड देखील देत असे. बाकी बाई बाटली मजा चालूच होती आ्णि टेरही त्यात सामिल होता. पुढे रुसलान चलनी नोटांची छपाई - पासपोर्ट छपाई - तेल व्यवहार यापलिकडे धोकादायक क्षेत्रातले व्यवहार साधता येतात का पाहू लागला. त्याने जमिनीवरून आकाशात मारा करण्यासाठी २००० स्टिंगर मिसाईल्स खरेदी करण्याचे प्रयत्न सुरु केले. हे मिसाईल्स तो अझरबैजानला पाठवणार होता आणि त्यांचा वापर आर्मेनियाविरुद्ध व्हायचा होता. ते पाहून टेरचे डोळे उघडले. रुसलानचे खरे स्वरूप त्याच्या पुढे आले. शेवटी तो आर्मेनियन होता. रुसलान आणि त्याच्या चेचन्यातील गटाच्या हातात असे स्टिंगर मिसाईल पडणे आपल्या हिताचे नाही हे दिसताच तो त्वरित दोन वरिष्ठ आर्मेनियन अधिकाऱ्यांना भेटला. एकाचे नाव होते मार्तिरोस्यान - आपण KGB अधिकारी आहोत असे त्याने पुढे पोलिसांना सांगितले. दुसरा होता अशोत सार्किस्यान. असोत स्वतःला आर्मेनियन चेंबर ऑफ कॉमर्सचा चेअरमन म्हणवून घेत असे. परंतु तो एक आर्मेनियन जनरल होता असे पोलिस म्हणत. ह्या दोघांचे लक्ष टेरने रुसलानच्या हालचालींकडे वेधले. दोघांनी रुसलानची भेट घेऊन त्याला हा उद्योग थांबवावा असा इशारा दिला. पण रुस्सलानने त्याकडे दुर्लक्ष केले. दोघा आर्मेनियनांनी त्याच्या खुनाची सुपारी लॉस एंजेलिस इथल्या एका आर्मेनियनाला दिली. डेटमेंडझियन २० फेब्रु. रोजी लंडनमध्ये दाखल झाला तेव्हा त्याच्यासाठी राहण्याची व्यवस्थाही करण्यात आली होती. सहाच दिवसात म्हणजे २६ फ़ेब्रुवारी ९३ रोजी नझरबेग सायनस ऑपरेशनसाठी हॉस्पिटलमध्ये गेला असता म्हणजे रुसलानचा अंगरक्षक जवळ नसताना सुवर्णसंधी साधण्याचे ठरले. रुसलानला तीन गोळ्या घातल्या गेल्या. थोड्याच दिवसात नझरबेगलाही गोळ्या घालून ठार मारण्यात आले. 

डेटमेंडझियन आणि मार्तिरोस्यान दोघांनाही अटक झाली. मार्तिरोस्यानला भेटण्यासाठी सार्किस्यान बेलमार्श या अतिसुरक्षित तुरुंगात गेला. त्या भेटीनंतर मार्तिरोस्यानक्डे सापाचे विष असलेली एक छोटी पिशवी मिळाली. गरज पडलीच तर गुपिते न फोडता KGB ह्या हस्तकाला आत्महत्या करता यावी याची सोय सार्किस्यानने केली असावी. अशीच एक विषाची पिशवी टेरच्या घरी धाडण्यात आली होती पण ती पोलिसांनी जप्त केली. चेचेन अध्यक्षांनी अलिसन पॉन्टिंगला मारण्यासाठी सुपारीबाज नेमकरी पाठवले. त्यांनी चुकून तिच्या बहिणीला गोळ्या घातल्या.

या कहाणीमध्ये KGB हस्तक किती सराईतपणे पाश्चात्य देशात वावरत होते हे तर पुढे येतेच चलनी नोटा - पासपोर्ट छपाई साठी जगात काय काय गुन्हे केले जातात हे पाहून मन स्तब्ध होते. सबब येत्या काही दिवसात भारतीय नोटा छापण्यासाठी यूपी ए सरकारचे व्यवहार - मोदी सरकारचे व्यवहार यावर राळ उठणार आहे. तेव्हा दिसते तसे हे जग आणि व्यवहार नसतात हे लक्षात ठेवले आणि चटकन येणाऱ्या बातमीवर विश्वास ठेवला नाही तर आपल्याला खरे काय त्याचा शोध घेता येईल. (जाता जाता - विष घालून ठार मारणे हे कोणाचे वैशिष्ट्य असावे - रशियाचे अनेक शत्रू असे मारले गेले असे दिसते. सुनंदा पुष्करलाही ’रशियन’ विष घालून मारण्यात आले असे डॉ. स्वामी म्हणतात तेव्हा गूढता वाढते आणि मतीच गुंग होते.)