शहरी नक्षल - भाग १

Poet Varavara Rao arrested in case relating to conspiracy to assassinate PM Modi - 28th Aug 2018

काल देशभरामधल्या "शहरी नक्षलींना" पोलिसांनी ताब्यात घेतल्यानंतर एकच खळबळ उडाली असून त्यांना समर्थन देणारे अणि विरोध करणारे दोन्ही गट माध्यमांमधून त्याविषयी आपापली मते आग्रहाने मांडताना दिसत आहेत. परंतु त्यामध्ये अनेक तथ्ये गुलदस्तात राहिल्यामुळे हा लेख लिहिण्याचे ठरवले आहे. शहरी नक्षलींवरती जोरदार हल्ला चढवणार्‍यांनाही पोलिसांच्या आणि पर्यायाने ह्या सरकारच्या कृतीचे समर्थन योग्य प्रकारे करता आलीले नाही असे दिसले आहे. शहरी नक्षल म्हणजे "Arm Chair Politicians" - आरामखुर्चीमध्ये बसून अलिप्तपणे राजकारणाची चर्चा करणारे - त्यावरती लिखाण करणारे - भाषणे देणारे विद्वान - देशामधल्या "पददलित जनतेच्या" भांडवलशहांकडून होणार्‍या गळचेपीविरोधात वर्तमानपत्रातून - लेखातून - टीव्हीवरून वा सोशल माध्यमांमधून आवाज उठवणारे - ग्रामीण भागामध्ये शस्त्रे हाती घेऊन लढा देणार्‍या गरीब आदिवासी नक्षली माओवादी सैनिकांची बाजू मांडणारे आणि त्यासाठी हिरिरीने समाजामध्ये त्यांच्यावरील अन्यायाला तोंड फोडणारे बुद्धिवंत म्हणजे शहरी नक्षली अशी प्रतिमा उभी करण्यात आली आहे. वस्तुस्थिती अर्थातच उलटी म्हणजे दुसर्‍या टोकाची आहे. हे माझे लिहिणे तुम्हाला कितीही तर्कविसंगत वाटले तरीही जोवरती आपण खोलात जाऊन ह्याविषयी माहिती करून घेत नाही तोवरती शहरी नक्षलींच्या राक्षसी चेहर्‍याची पुसटशी ओळखही आपल्याला होऊ शकणार नाही हे घ्यानात घ्यावे.

त्याची सुरूवात अर्थातच प्रथम नक्षलींच्या दृष्टीने शहरी प्रदेशाचे काय महत्व आहे ते समजून घेण्यापासून करू. २००१ साली माओवाद्यांच्या पॉलिट ब्यूरोने एक दस्तावेज प्रसिद्ध केला आहे त्याचे नाव आहे "Urban Perspective". ह्या दस्तावेजामध्ये नक्षलींनी आपली भूमिका सविस्तर मांडली असून तिची किमान तोंड ओळख करून घेणे गरजेचे आहे. कारण तसे केले तरच ह्या शहरी नक्षलींच्या अटकेपर्यंत पोलिसांना का जावे लागले त्याचा मागोवा घेता येईल. 

ह्या दस्तावेजामध्ये काय मांडले आहे ते आता प्रथम पाहू. खाली दिलेली विधाने लेखिकेची नसून ती ह्या दस्तावेजामधून घेण्यात आली आहेत. 

१. देशातील शहरी भागाची विमुक्ती आपल्या लढ्याच्या सर्वात शेवटच्या टप्प्यामध्ये करायची असली तरीही प्रथमपासूनच शहरी विभागाचे लढ्यामधले महत्वाचे स्थान आपण जाणतो. ह्याच विभागामधून चळवळीकरिता नेतृत्व आणि असंख्य कार्यकर्ते मिळत असतात. ग्रामीण भागातील आपले लोकयुद्ध चालू ठेवण्यासाठी आणि माओवादी संघटनेने सरकारी कबजातून "मुक्त" केलेल्या प्रदेशाचे व्यवस्थापन करण्यासाठी शहरी भागामध्ये संघटनेचे काम अत्यावश्यक आहे. शहरी विभागामध्ये "शत्रूपक्ष" सर्वात जास्त प्रबळ आहे.   त्याचा मुकाबला करण्यासाठी शहरी भागामध्ये प्रबळ संघटना बांधणे हा अटळ टप्पा आहे. 

२. २००१ च्या शिरगणती नुसार देशातील २७% जनता म्हणजे सुमारे २८ कोटी लोक शहरामध्ये राहतात. १९५१ मध्ये देशाच्ता उत्पन्नाचा ५६% हिस्सा ग्रामीण विभागाकडे होता तर आता हा हिस्सा केवळ २५% उरला आहे. शहरी विभागामध्येही एकूण ३५ केंद्रे असून त्यातील मोठा हिस्सा दिल्ली मुंबई कलकत्ता आणि चेन्नई ह्या शहरांकडे असून ही केन्द्रे स्थलांतरित मजूरांच्या मेहनतीवरती उभी आहेत. ह्या मजूरांमध्ये भाषिक प्रांतिक वा धार्मिक फूट पाडून राजकारण केले जात असल्यामुळे हा शोषित वर्ग एकवटलेला नाही. 

३. कॉम्रेड माओ म्हणतात की ""the final objective of the revolution is the capture of the cities, the enemy’s main bases, and this objective cannot be achieved without adequate work in the cities." (Mao, Selected Works, Vol. II, Pg. 317). भूमिगत कार्यकर्त्यांचे जाळे सक्रिय ठेवणे - संघटन मजबूत करणे आणि उठावाची वेळ येईपर्यंत वाट पाहणे अशा प्रकारे शहरी भागामध्ये संघटनेचे काम चालले पाहिजे. एका बाजूने कायदेशीर व्यासपीठांद्वारे काम करणे तर दुसर्‍या बाजूला गुप्त संघटन उभारणे ही दोन्ही कामे शहरी भागामध्ये हाती घेतली पाहिजेत. "Those organisations, which openly propagate Party politics, should generally function secretly. Those organisations functioning openly and legally, generally cannot openly identify with the Party, and should work under some cover with a limited programme." ज्या (समांतर) संस्था कायदेशीर रीत्या चालवल्या जातील त्यांनी मर्यादित कार्यक्रम हाती घेऊन त्याच्या पडद्याआड राहून काम करावे. अशा संस्थांनी माओवादी पक्षाशी आपले संबंध उघड होऊ देऊ नयेत. ज्या संस्था थेट पक्षाचे काम करत आहेत त्यांनी मात्र गुप्तरीतीने संघटन चालवावे. 

४. Correctly coordinating between illegal and legal structures,we should have an approach of step by step raising the forms of struggle and preparing the masses to stand up against the might of the state. अशा तर्‍हेने कायदेशीर रीत्या चालणार्‍या आणि बेकायदेशीर संघटनांचे एकमेकांशी मेळ घालून जनतेला शासनाच्या राक्षसी ताकदीविरोधात लढा देण्यासाठी तयार करावे. 

५. शहरांमध्ये शत्रूच्या हाती प्रचंड पोलिस यंत्रणा - सैन्य - शासनाचे अन्य विभाग आणि क्रांतीचा आवाज दडपण्यासाठी आवश्यक असलेले इतर दमनशाहीच्या यंत्रणा एकवटलेल्या आहेत. त्यांचा वापर करून श्रमिकांचा लढा चिरडण्यात येतो. ह्याला वेळ ये ईल तेव्हा प्रत्युत्तर देता यावे अशा तर्‍हेने शहरामध्ये काम उभारले पाहिजे. 

६. शहरी तुकड्यांवरती टाकण्यात आलेली महत्वाची जबाबदारी म्हणजे - Military Tasks. अर्बन परस्पेक्टीव्ह ह्या दस्तावेजामध्ये म्हटले आहे की "While the main military tasks are performed by the PGA and PLA in the countryside, the urban movement too performs tasks complementary to the rural armed struggle. These involve the sending of cadre to the countryside, infiltration of enemy ranks, organising in key industries, sabotage actions in coordination with the rural armed struggle, logistical support, etc....." लढ्यामधले मुख्य काम माओवादी सैन्य ग्रामीण विभागामध्ये करत असून शहरामधून त्याला पूरक असे काम केले गेले पाहिजे. उदा. शहरातून ग्रामीण विभागाकडे कार्यकर्ते पाठवणे - शत्रूच्या गोटामध्ये घुसखोरी करून प्रवेश मिळवणे - प्रमुख औद्योगिक क्षेत्रामध्ये संघटन उभारणे आणि घातपाती कारवाया ही पूरक कामे शहरामधून व्हायला हवीत. 

७. शहरी भागामधील टेहळणीचे महत्वाचे काम शहरी नक्षल तुकड्या करत असतात. The objectives of our intelligence work should be to learn about and study the tactics and plans of the enemy forces in the area, to study the activities of informers, to prevent infiltration into the organisation

८. दस्तावेज म्हणतो की "Infiltration into the Enemy Camp. It is very important to penetrate into the military, para-military forces, police, and higher levels of the administrative machinery of the state. The cities are the strongholds of the enemy and have a large concentration of enemy forces. It is therefore from the cities that attention must be given to this task." शत्रूचे सैन्य निमलष्करी दले पोलिस दल वरिष्ठ प्रशासकीय अधिकारी वर्ग ह्या यंत्रणेवरती त्यांचे राज्य शहरामधून चालवले जाते. म्हणून शहरी तुकड्यांना ह्या संस्थांमध्ये घुसखोरी करून त्या पोखरून आपले लागेबांधे तयार करण्याचे काम करावे लागेल. 

९. Supplies or contacts for supplies of certain types are only available in the urban areas. Examples of such supplies are arms and ammunitions, spare parts, certain types of medical supplies, etc. Helping the People’s Army to establish the supply lines in this regard is a task that the urban organisation can perform. ग्रामीण भागामध्ये उभारण्यात आलेल्या लढ्यासाठी आवश्यक असलेली अनेक प्रकारची सामग्री केवळ शहरांमध्येच उपलब्ध असल्यामुळे अशा सामग्रीच्या खरेदी व्यवहारामध्ये शहरी तुकड्यांचा सहभाग अटळ आहे. उदा. शस्त्रास्त्रे व त्यांचे सुटे भाग - स्फोटके - औषधे - वैद्यकीय सेवा - डॉक्टर्स आदि सामग्री शहरामधून खरेदी करावी लागते. तिच्या खरेदीव्यवहाराचा ढाचा शहरी विभागाने बनवून प्रत्यक्ष अंमलबजावणी ग्रामीण विभागाकडे सोपवण्याची पद्धती नक्षली वापरतात. (ह्यामध्ये त्यांचे सैन्य वापरत असलेले युनिफॉर्म्स सुद्ध शहरी भागामधून खरेदी केले जातात. नक्षली तंत्रज्ञानामध्ये पारंगत असून अनेक प्रकारची शस्त्रास्त्रे स्वतः बनवतात. त्यासाठी लागणार्‍या मशिन्सचे सुटे भाग शहरामधून बनवून घेतले जातात. अनेकदा अशा कारखान्याला माहितीसुद्ध नसते आपण नेमके कोणासाठी काय बनवत आहोत.

१०. Logistical networks should be established in absolute secrecy over a period of time. Separate comrades should be allocated for such work and once they are so allocated they should be released from other work and delinked completely from the mass work. अशा तर्‍हेने ग्रामीण संघटनेला आवश्यक मालाच्या उपलब्धतेसाठी होणारे काम गुप्त रीतीने करणे गरजेचे असते. म्हणून ज्या कार्यकर्त्यांवरती हे काम सोपवले जाईल त्यांना जनतेमध्ये मिसळून करण्याच्या कामापासून दूर ठेवले जावे.

११. चळवळीच्या लष्करी उद्दिष्टांसाठी सायबर युद्ध लढण्याचे काम शहरी तुकड्यांवर सोपवण्यात आले आहे.

दस्तावेजामध्ये "हिंदू फॅसिस्ट" गटांची चर्चा असून शहरामध्ये त्यांच्याविरोधात काय काम करता येईल ह्याचे विवरण आहे. 

आता दुसर्‍या भागामध्ये शहरी नक्षल नेमके काय काम करताना आढळतात ह्याची माहिती घेऊ.

तळटीप - STIR & Urban Perspectiveहे दस्तावेज इंटरनेट वरती उपलब्ध आहेत. त्यांच्या वैधतेविषयी मी एका पोलीस अधिकाऱ्याकडे पुस्तक प्रकाशित करण्यापूर्वी माहिती विचारली होती. परंतु त्यावरती कोणतेच उत्तर मिळाले नाही. त्यामुळे हे दस्तावेज वैध आहेत की नाही ह्यावर मी काही भाष्य करू शकत नाही. परंतु शहरी भागामध्ये माओवाद्यांनी संघटन उभारली आहे त्याची तत्वे तंतोतंतय दस्तावेजांमध्ये दिसत असल्यामुळे त्याच्या आधाराने हा लेख लिहिला आहे.